Submitted 10 May 2004

---

Martoa noa'ia 'e faega.

Surely every Rotuman is proud to be one. I am proud of Rotuma, of being a Rotuman, of my culture, of my traditions, and of my language with all its complexities and its encompassing effect on me. 

Fortunately, those of us who grew up in Rotuma were taught in school the ability to read and write the Rotuman language. I say fortunate because the Rotuman language is not easy to read and write, and therefore it is a privilege to be afforded that opportunity in school. The language is quite complex, given the syntax, the vowels with the apostrophes before and after a vowel, the two or sometimes one dot above and below the letter "a" that results in the spoken language’s unique pronunciation.

No doubt many can speak the Rotuman language, but unfortunately not all who can speak can read and write it. Those of us who can should count our blessings and good fortune.

Furthermore, I believe the Rotuman language is not taught in schools outside Rotuma. Since we are a minority race, the Rotuman language has never been a major part of the educational curriculum proper in Fiji, except for the primary schools in Rotuma.

The wish of every good parent is for their children to do well in life, and a good education plays an integral part of this. As a consequence, children tend to spend a lot of time in school with their peers from other ethnic backgrounds, where English or other languages are used. Hence the peer influences that model our children's behaviours and language.

Also, I believe that although the Rotuman language is used as the main means of communication in most Rotuman households, which allows the children to speak or understand it, that by itself is not enough to develop reading and writing skills. Given freedom of choice, whether any of our folks decide to communicate in Rotuman, English, or any other language shouldn't be of concern to any of us readers. 

I believe that Alan and Jan set up this website for the benefit of the Rotuman community. It allows us to correspond and communicate with each other about the happenings in the community. I perceive that English is more widely used to reach, impact, and influence our community and I have no objection to that. However, having said this, I am supportive and always interested to read and enter into a discussion in Rotuman as well.

Te ne 'ae 'e ko sasig, noj pau. Ko ma'oit 'e 'os kainag Rotuam ta kal pora la hat ne fa' 'e 'os faeag ta. Ka po'e 'oris hil te ta'a, ma 'is kop la taf se kepoi ka ta sasigit fa' 'e faeag Fifis ta ne ta faeg hoi'akit.

Henry Enasio
Sydney, Australia

Submitted 15 May 2004

---

Gou kạu'ak te ne sạsig ta Martoa 'ea 'e reko 'os fäeag Rotuam ta. Te kelea'ehanisit 'e teranit te 'i. Is pa 'es la 'ea 'is kakại ne Rotuma ka kat po ra la fäeag ne fȧ'.
Te te'is 'os gagaj häl ta ma o'o'i 'e terạni te'i kop la re a'häe mij fakapạu sin!

'Is kop la 'es 'e huget ne 'oaf la fakman'iạ'ȧk 'os fäeaga ma 'os aga.

Gou fȧ' sio ta fȧg het 'e reko te ne gou hat se' ut hete'is .

Ka sei gou?

Gou 'inea la fäeag Fit ka kạinag ta 'ea gou kat Fit ra.
Gou 'inea la fäeag 'Intia ka kạinag ta 'ea gou kat 'Intia ra.
Gou 'inea la fäeag Forahanis ka kạinag ta 'ea gou kat Forahanis ra.
Gou 'inea la fäeag fifis ka kạinag ta 'ea gou kat mou ra se irisa.

Ōh örua ka sei gou
Tạrim ne gou hȧn Rotume
Ka keleae'hanisi kat 'inea ra 'ona fäeaga
Sina puuena se 'ona 'ạtumotu
Ka 'ona huga kokono pau
Ne iạ kat'‘inea la'ea
KA SEI GOU

Figalelei ma a'hanisim se 'os fäeaga ma aga ne ‘os hanua la se maoen 'e ta terån.

'Akesa Penjueli
Suva, Fiji

Submitted 9 September 2009

---

Ka Sei Gou?
 
Gou kau'ȧk fakapau te ne 'Akesa 'ea….Ka Sei Gou? Aier pau. 'E terani te'i…fup lä' riri'i, haharagi, ma mamfua pejpej keke 'e fäeag Fifis ta, ne fäea Fit ta……fäeag het haharagi 'e Rotuma 'oaf pau la 'ea'ea 'e av ne iris a'fai ka ta famorit pejpej ke 'e fäeag Fifis ta… " 'Ā ka tē Fis he fo far?" Ma'oit la 'ea…gou ka 'inea ra la Fäeag Rotuam ne Fä' Rotuam, ne Hat Rotuam! Saio' se 'äea, ka sar 'on sei? Sar 'on 'äe! 'Äe pakat 'inea ra tae 'on'an ' 'äe kat rakaē! Kelea'e hanis pau tape' ma 'e av ne 'is 'op la re ta kato'agat…so' Rotume….ka häua pejpej kēkē 'e fäeag fifis tā ne fäeag fit tā….. "Ä' tēs ta'! Häua 'aus famör ne tei?"
 
'Eag ke fäeag Rotuam ta ma tä' ma ē, ka 'os garue fak Rotuma tape' ma. Av ma'oi 'is 'io kekia se iris ne fup 'e Rotuma ne leum 'e Rotuma..'ea ma ke…'aus ta fup 'e Rotuma ma 'aus ta majau se. Tör se ma la 'iris ne leum 'e Rotuma ne fup 'e Rotuma la 'eakia ….ka ' äe le' tes he?
 
Nono ka 'äe fakman'ia'ȧk la 'ea 'äe Famör Rotumet, ma figalelei rak se' la fäeag Rotuam ma fa' Rotuam tape' ma. Ta'ia 'e keu sara se 'au kat fuput 'e Rotuma. Ao se' ta puk Rotuam het ma hat ma rak tape' ma la fa'.
 
Gou "quote" se' te puput 'e Fäeag A'tataut ne 'Akesa fa' se'

Ōh örua ka sei gou
Tạrim ne gou hȧn Rotume
Ka keleae'hanisi kat 'inea ra 'ona fäeaga
Sina puuena se 'ona 'ạtumotu
Ka 'ona huga kokono pau
Ne iạ kat'inea la'ea
KA SEI GOU

Ka SEI GOU! Mata' ko kainag la se masrag……nono ka ta teranit ta famor helavat la 'ea se 'äe "Ka 'äe famör tese?"
 
Rotuma !Hui Tu'a! Hui!
 
Ashlee Sosefo
Rakiraki, Fiji

Submitted 14 September 2009

---

Noa`ia se te` ne `aus `otou hensasiga ma o`o`i,

Te noj aieret se te` ne te ne `aus rak`ak vah.

`E terani te `i gou `inea ne la te kela`ehanisit se `is famor Rotuma kepoi ka `os Aga, Garue ma Faega la mao. Gou famorit ne fup se `os hanueta ma gou noh fakmania`ak `os hanue ta Rotuma ma te` ne te ne mou se ia.

Te airet ne `os faeaga ma aga ma garue kop la hahan`ak `e te` ne ava se `os lele`a `e terani te `i. Av te la’riri`i fup `e laloag ne faeaga ma ag ma`oi ma nonoa pau la iris la rak `os faega kepoi ka `is o`rua kat po ra la haisioag ag`esea. `Is `inea ne `e terani te `i la`riri`I kop la lelei `e faeag fifis ta la po la `oris rako la `ut se mua ma po garue lelei `e `on fakmuri la haisoag se kaunohoga.

`Otou kaunohoag ta `e terani te `i noh `e Somone ta. Hoi`ak faeag `pidjin’ `e laloag ne hanuete` ma `otou la`riri` ta rak la faeag. `e reko ta faeag ofrau ne Somone ta.
Gou na `outou vahia la faeag `e faeag Rotuam ta `e av ne iris ho`im se lag ri ta `e te` ne ava. `E laloag ne Somone ta kaunohoag Rotuam `eseat ma faeag ta la` la maon, ka iris `oaf pau `e reko `otomis hele`um se Somone ta, gou a`fo`ou se irisa ma `amis faeag `e faeag Rotuam ta `e av ne `am tauna`i.

Se `is ne tae `e ut tutu ne ran te`, `os faega, aga ma garue `on la se mao, kop la mou se `is tutu `atakoa. Laloag ne terani te `i `e `os hanue ta Rotuma, gou aier`ak ne Rotuma Council kop la hanis ma `io se tekae he te`is la se mao `os garue ma aga.

Gou `oaf pau ne Matanitu ta `e vaeag fak rako a`hae`ak la aga la rak`ak `e rako `e Fiti ma gou far`ak la o`o`i la hanis ma `ea se fup lariri`i te terani te `i la rak `os faega ma aga. Kop ma `is tae la `op ma faefaeag `e faeag Rotuam ta ma tae la fakmania`akia ne `is famor Rotuam ka ta`ia `e `ea ne gou kat fup ra `e Rotuma ma noanoa pau la rak.

Hanis se `os hanue ta, `on aga, garue ma `on faega … Rotuma `ae tae `e rere

Freddy Kafoa Crocker
Solomon Islands

Submitted 30 September 2009

---

Puk te’ la togia sai’ot, ka sei gou. Saoi’ te’ tae ofrau ka maf’a ma kepoi ka lua ‘e tauna ne Ituti’ ta ‘e Rotuma ma ‘otomis ‘ea’ea fak tauna’ heta, saio’ ta kal tae pear ra ka jaj ne nem’ak vah. Ko sei ta kat ‘inea ne sei ia? Ma te ne kelea ’e hanisit kepoi ka le’et kat ‘inea ra te te’, la togia saio’ ta.

‘Ereko te te’is, ‘otou tog ta te’. Ka hanis ma rot’ak kepoi ka ‘otou faeag ta la ma’h ka kat fu lelei ra se ta sasigit ko ag ne haifaegag ta’a, ‘e ao ne le’et na te lapan ofrau la famori la hat:

• Ko ‘ae ma gou famor Rotuam, ka ma ‘on asa ma ‘on o’rua.
  
  
• Tape’ma ‘os Ag fak Rotuma, Foh ne Rotuma ma Pear ta ‘ea, ne le’et ma ne ma ‘on tot Rotuam het ia la po la hat se famor Rotuma. Hat se Foh ne Rotuma ma Foh ne Pear ne Rotuma, Vae ta ta, ‘On Kamatag ma Sui’ak ne Foh ta, la po la ‘inea ne sei famor Rotuam ta la togia, ka se gou.
  
  
• Ka ‘ana fa Fis ta kepoi ka ia ma ‘on temamfua leuma ‘e ‘Iglan ma faeag Fifis ta ‘on faeag ka ‘igka’ ma ia la ‘on’on ‘ul ma’ma’ heta ma te’ ne ‘on faeag Fifis lele’i ka faeag Fifis ta ‘eagke ‘on faeag. Tape’ ma se ta kainag ne a’’esao’ak faeag Fifis ta, ma ‘inea ne tes ta ia a’’esao’ak a’’esea faeag Fifis ta ka ia fakmer ‘is, ia fak ma se ta fikou het, lel ma ‘afia ia ne le Popi merea le Tomo.

Hoi’ak po ’e rako, mao’it ‘e ‘is ‘inea la faeag, fa’ ma hat Rotuam, Fifis, Fit ma ‘Intia. Ka ma’oit ‘inea tape’ ma la a’sese’ak ta faeag hoi’akit ne rua.

Ka rako tuak’ak ma roa, rak’ak ne ‘os faeag ta ma rou kikia se o’rua la rak’akia se lele'a. Ka popot ne garue, o’o’ ’i kat po ao ra la re a’leleia te 'i. Ma kop ma aier, ka ‘eagke ta pesnes ‘on ta le’ hoi’akit kepoi ka te te’ kat po ra la re a’lelei ‘e hanue ta. Ko ‘ana famor pa ‘inea ta la rak ‘os faeag ta ma ‘os aga, ka le se pa ‘inea ta kal re ra ma te’ ne ‘os re ‘i, ka kal ’inea ‘era. La fak se hasut ho’af se tan ta ka kal ‘iom ra.

‘Os faeag ta ko ta Fekau Churchwood ta fa’ia la haitatauag ma’on to’ak ta ma ’ea’ea heta. Ka ‘e ao ta, ‘os temamfua kat ‘inea ra la fa’ ma hat, ta ‘on’on ‘is kat ‘es rekot fa’ ra, mumua la Rotu la puf se Rotuma. Ka ‘iris kat ma’oi ra ‘e ao ta, la fak se ‘is ‘e ‘on ‘i’i ka ‘os faeag ta kat mao ra. Po ‘e iris hanuj’ak se lele’a, ma fup famorit leu se ka fup famor vil se ka iris ‘inea ‘os aga ma faeag ta ma hoa’ ma hele’um se ao ne Fekau te’ fa’ ‘os faeag ta la ‘is la po la hat ma fa’.

Hoi’ak, po ‘e Rotuma mea’mea’ ma garue kat ti’ ra’ ma ma’oit ‘e ’is kop la la’ se Fiti la noh ‘e tae la po garue. Ta ‘on’on ma’oit ‘e ‘is hai’uliag ma haireag ma kainag tutu ma‘oi ma hele’ la hai‘inosoag tape’ ma se kainag ‘i. Ma ‘os haf ta ti’ pau fak se tor ne ‘otou o’rua ka te alalumut, ‘os Ag fak Rotuma ma Foh rua ne gou rau se ‘e rere fa’ia, la le’et ma ne ma ‘on tot Rotuam he, ia po la hat la famor Rotumat. Ka kepoi ma haikeuag ma uake rauraut la sok.

Ma ‘ereko ma’oit ‘e is ‘inea la faeag Fifis, Fit ma Intia ka ‘eagke ma’oi te’ pa kainag ag’esea ma kainag tutu ‘i. Ko faeag tutu ‘e rak ma la po garue, ma haifaegag, ne haireag ma hai’ineag la noh haitauag ka se ho’ susu ma raksa’ ko foho ta’a. Ka ‘ana lelei se‘ la ‘inea la faeag ‘e faeag tutu ‘I, ko ti’ ta ‘e kainag helao ne noh ‘e ‘os foro kat ‘inea ‘era ‘os faeag ta. Ko hai’ineag ‘amea’me’an hagaea ma haifiriga.

1.

Hoi’ak, faegat ne a’’esao’ak ma haisok’akigen garue, faeag Fifis ta ma kat ‘inea ne la tapen’ak ko ‘iris ne garue kop pau la ‘inea la faeag ma fa’ Fifis. Tape’ ma komputa, ‘imel, mopail ta ma telefon ta re ma ‘os ran fak hanua noh ta mea’mea’, ka mij fak ao la haiso’akigen haifaegag ma garue.

Tape’ma, Rotuma puer kikia ‘e Matanitu Fit ta ma ma’oit ‘e ‘is ne a’’esao’ak paspot ne Fiti fa’ kikia ‘ae sitisen ne Fiti. Ma sitisen ne Fiti ma hake ‘ae kakai ne hanue ta, ma kat hat ra la famor ne Fiti! Ko ran te ‘inea ke ‘ae sap paspot ne Fiti ma ‘ae famor Fiti. Kop la saio’ kia, kainag tes’et ma ko ta la ‘inea ne ‘is famor Rotuam. Ma te te’, la ‘ea’ea se ao het ne Rotuma la vah’ak la fu fak matanitu. Ka ‘is ‘oaf ke la noh tuan’ak ma kal vah’akia is ma lelei se la fu’ ma Fiti.

Ka Foh ne Ran te, ne mou se te ne Famori sai’ak la po la re sai’ak la famor la po la faeag fuamamau, rak, la se ’ut ne ‘is pa la’ se. Ka ha’ la le’et la re tu ta le’et hoi’akit fak ro’t, kainag, fau ne faat ne hanit. Ma po pau la le’et ma ne pa faeag ‘e ta faegat ia ‘inea ma sai, ko kat kao ra ta Fohot ma ka kal po ra la ta kainag la re tu, ne pa ka ha’ la se faeag ‘e ‘oris faeag ta. Ma kop ma fa Fis ta, Fit ta, ‘Intia ta, ne ta kainag tu hoi’aki kat ‘oaf ra ‘e ‘is po la faeag ‘e ‘oris faeag ta la haisok’akigen ma a’vaohinen te, ka tae ke ‘e ‘oris main ta ne ‘oris a’hae. Ma sei ta pa a’jaj se?

Hoi’ak ma’oit ‘e ‘is ‘oaf la kel’ak ‘on ‘inea faega ma ‘e faeag tutu, a’ti’ se ‘e so’o, ka ‘eagke te raksa’a ta. Ko kat ‘es Foho kao ma hoi’ak ‘eagke ta pesnes ‘on ta le’ hoi’akit. Tape’ma, ‘eag ke la faeag ma ‘e ta faeg tuut ‘e so’o ma famor ta pakat Rotuam ra, ka pa Fifis ‘ia ne Fitit ne ‘Intiat. Ko ‘os a’hae ta’a. Ko a‘ti’ se ‘is kat a’fai ra famor ta ‘ea ia pakat Rotuam ra.

‘Is ‘inea se ma ne ‘is kainag tuut. Po ‘e ‘os kekelega, ‘os aga ma ‘os faega ta. Ka Rotuma, ‘atmotu fu po’ata ka na tu se Ranrani. Ka po ‘e Foh ne Ran te ne mou se te ne Famori sai’ak la po la re ma kat ‘inea ne la tapen’ak ne mat ta le’et la se faeag ‘e ta faeag tu hoi’akit.

Ma fi’am la ta kainag tuut la ‘eakia ‘e ‘oris mian ta, po ‘e ti’ ta ‘e iris ‘I, kal pora la faeag ‘e ‘os faeag ta. Ma kop la kainag tutu ‘i la ‘eakia kainag faeag ta‘, ne ‘is ‘eagke le’et ‘e iris. Po ‘e mea’mea’ pau iris ne la po la faeag, fa’ ma hat Rotuam.

Garue fuse ‘isa ma hake ‘os Ag fak Rotuma la faksor’ak se kainag la haisamagan garue ta. Ko ‘os aga ta’a, kamatam ‘e ao ta ka hel’um se ‘on ‘i’i. Ka famor ne po ma vah’ak iris, tog famor ne faksor’ak la re’ia ‘oris garue tape’ma. Ko ‘eagke te raksa’a ta’a ne ta Foho kao ne ta pesnes ‘on le’ hoi’akit la ‘is la fakmer.

Ko se’ ta ‘e ‘is ‘inea ka putsusun la po la op’akia te’ ne te fak Rotuam ‘atakoa? Hoi’ak kat ‘es le’et, ia ‘atmotu la po la vah’akia te’ ne ‘on garue ‘atakoa. Kop la ma ‘on famor la leum la haiasoag la re’ia garue ne fu se ia.

Ma ta’a, kop ke le’et fa’ Fifis se uepsait te’ la faeag’akia ta teet, ka ‘is kop la taf se, ne famor ta puria ia ma hilia te ne ia pa re ka tae ‘e ia ne puer se uepsait te’. Fita’ ma la se kao Foho ma ‘eag ke ta pesnes ‘on ta le’ hoi’akit la ‘is la faeag se.

2.

Hoi'ak ‘otou ‘inea heta, uepsait te’ kat pa ra ta le’et la fa’ Fifis ne Rotuam.

Ka gou ‘oaf kikia la fa’ ma haifaegag Rotuam ka ‘on pefa’ heta, is kop la a’hae’ak ne ma’oit ‘e iris ne ma komputa, ka pa hat ma a’fai ‘e te ne mou ma soksok se Rotuma ka iris ‘inea kikia la hat ma fa’ Fifis. Ka kepoi ka ‘is pa taket famor ma’oi ma lelei se la fa’ Fifis.

Henry Enasio
Itu'ti'u, Rotuma

Submitted 17 October 2009

---

Gagaj, gou kat fạ'iof ra 'otou a 'häe 'e reko pera, ne fuạg fak gagaj fakrotuma ne fuag fak rotu, ne 'e foh fakmatanitu ne 'os 'inea ne ma'oi ne 'os faki 'oga. 'Otou a'häe ta te'isi. 'E terạni te 'i 'os fäeag Rotuma gou po la 'ea, ne la mao mij kepoi ka 'is kat 'oaf ra la fakmane'iạkia, garue 'ạkia ma ȧf 'ạkia la mȧür se av ne tore.

Ma'oi pau ko gaga 'is famör Rotuạm ne so', ma 'ȧp ka 'inos tape'ma se kạinag ne Pasefiạk te'isi. 'Is kel se kạinag 'i ma 'oris 'oaf la fakmane'iạ'ȧk ne 'oris fäega ma aga. Mea'mea ' pạu 'e ta so'ot ka 'is afại fäeag fifis. Iris ne 'inos se taf ta ma 'oris lele'a po ma fäeag fak se irisa. Ma po 'e tese 'is famör Rotuma ma 'os fäeag Rotuạm ta tuk pạu 'e 'i?

Ka po tapen la gou la fakmane'iạ'ȧk ma 'ea se rȧn te' ne gou famör Rotumet kepoi ka gou kat 'inea ra la:

1. Fäeag Rotuạm,
2. Hat nojoa fäeag Rotuạm ta ne fȧ ' noj 'e fäeag Rotuạm,
3. Ag fakgagaj ne 'otou hanueta Rotuma, ne tes hoi'åk ne la 'atakoan 'otou hat la le' Rotumet.

Ka po 'e tese 'is 'oaf la 'ea se famör 'e taf ta ne gou ma 'otou hanhap Samoat, Toag, tör Tahiti ne Fis. Ka po 'e tese 'is tiop'åk 'os 'inea fäeag Forahanisi, Fiti, 'Intiạ, Fifis, ma tes hoi'ȧk. Nono ka 'äe la po la rak 'e fäeag 'i ma tese ta noanoa e la rakoa fäeag ne 'ou temamfua? 'Otou sagavän ta a'su 'e Rạnrạni, 'on ö'fata fa Rạnrạnit ka ia po la hat 'e fäeag Rotuạm ta ka fäeag noj tape'ma! Ma tapen 'äe ko gagaj ne a'su 'e Fiti ka fup 'e Fiti?

Ka tes ta noanoa e la hạifäegag ka fȧ' 'e 'os fäeag Rotuạm ta? Kepoi ka sir ma ta'ea! Gou famör Rotumet!

"Kepoi ka 'äe la hạifäegag ma ta famorit 'e fäegat ne 'ạuạr hại'ineag ma, ma hạifäegag ta la' kikia se 'on filo'u.

Kepoi ka 'äe la hạifäegag ma ta famorit 'e 'on fäeag ta, ma hạifäegag ta la ko se 'on fạtumanava." Nelson Mandela

"Hathat se puku ka hȧ'hȧ' se pupu" Fäeag faktemamafuạ het

Akesa Marieta Penjueli
Ri Roata
Malha‘a
Rotuma

Submitted 7 December 2010

---

Gou aier'ak feag ne sosig ta Akesa fa' veh. E av ma'oi gou la' se so' Rotuma ma Kato'aga ma a'fai se haifaegag ne rere e 'os gasava ma 'otou huga ru fakapau po 'e 'os le'riri'i ma haharagi haifaegagke e faeag fifis ta. Amis re taune' e rako (Rotuman Students Association) ka kop la faeag fifis ka rogrog ne taune'ta kop la fa' fifis po e ma'oit e le'riri' rako kat inea a'lelei ra faeag Rotuam ta.

Faegat gou a'foi temamfua 'ea 'ea…Kat lelei ra e faeag Rotuam ta, kat putsusun ra 'e faeag fita ma fifista ma la lelei e faegas ta.

noa'ia

Pasepa Hiagi Emosi
Solmena
Malhaha

Submitted 9 December 2010

---

From Henry Enasio in Ahau, Rotuma, submitted 7 January 2011. Download PDF

---

 

--o0o--